Getty Images

Globalleşme tartışmaları Covid-19 krizinden sonra “Küreselleşmenin sonu mu geliyor?”, “Yeni bir globalleşme periyodu mi başlıyor?” soruları etrafından yine ağırlaştı.

Geride kalan 30 yıl boyunca dünya iktisadı ve milletlerarası münasebetlerden, ‘küreselleşmeye’ değinmeden kelam etmek olanaksızdı.

Başlangıçta globalleşme insanlığın doğal evriminin eseri olarak tanımlanıyordu. Vaktin Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Kofi Annan, Ekim 1999’da bir konuşmasında “küreselleşme bir seçenek değil geri çevrilemez bir süreçtir” diyordu.

2000’li yılların başında savaşlar, finansal krizler, ülkeler içinde ve ortasında servet dağılımındaki bozulmalara ve göçmen dalgalarına karşı ulusalcı müdafaacı reaksiyonlar, gündeme evvel “Küreselleşmenin bozulması nasıl önlenebilir?” sorusunu getirdi sonra da globalleşmeden geri dönüş (de-globalisation) müşahedelerini ve savlarını…

Ve tüm bunlar, ABD ile Çin ortasında başlayan ticaret savaşlarından ve Covid-19 krizinden önceydi.

HANGİ GLOBALLEŞME?

Yukarda değindiğim üzere “geri çevrilemez bir süreç olarak küreselleşme” ve “küreselleşmeden geri dönüş”(de-globalisation) savlarıyla yeni bir globalleşme, örneğin “Küreselleşme-2” ve “Küreselleşme-4” beklentileri ortasında ilerlerken, sanırım evvel bu yeni kavramların tarifini mutlaklaştırmak gerekiyor.

Küreselleşme-2 1990’larda hızlanan malların, sermayenin, insanların ve kültürlerin serbestçe dolaşma eğiliminde son 10 yılda görülen bariz yavaşlama içinden çıkacak yeni bir atılım beklentisi manasına geliyor.

Küreselleşme-4 ise daha tarihi bir yaklaşım. Kapitalist dünya iktisadında yaşanan genişleme ve gerileme devrelerine işaret ediyor.

Bu yaklaşımda 1. Dünya Savaşı öncesi yaklaşık 100 yıllık genişleme, yeni pazarların açılması periyodu “Küreselleşme -1” olarak tanımlanıyor.

Sonra dünya iktisadı savaşlarla ve ekonomik krizle parçalanıyor.

2. Dünya Savaşı sonrasında iktisadı düzenlenen, ticareti ve sermaye hareketleri denetlenen siyasi (ulusal) ünitelerin karşılıklı bağlarından oluşan, 19 yüzyılın hür ticaret özgür dolanım ortamından farklı bir “Küreselleşme-2” periyodu başlıyor.

Bunu 1990’larda Kofi Annan’ın tanımladığı devir, “Küreselleşme-3” olarak, izliyor. Bugün, bu yaklaşım, “küreselleşmeden geri dönüş” savlarına rağmen, dünya iktisadının merkezinin doğuya kaymaya başlamasından, gelişmekte olan ülkelerin dünya iktisadı içindeki yükünün artmakta olmasından hareketle bir Küreselleşme-4’ün gündemde olduğu savunuyor.

EPA

DÖRT BOZUCU ETKEN

Covid-19 krizi milletlerarası tedarik zincirlerini global turizm ağlarını kırmaya, dünya iktisadını depresyona itmeye başladığında “küreselleşmeden geri dönüş” savları daha da güçlendi.

Dünyanın en büyük bono fonu yöneticisi milletlerarası yatırım şirketi PIMCO’nun 2020 Ekim ayında yayımladığı “Tırmanan Bozulma” (Escalating Distruption) başlıklı raporu, Covid-19 krizinin güçlendirdiği dört bozulma dinamiğine işaret ediyordu.

Bu dinamiklerin başında Çin’in bir ekonomik güç olarak yükselmesi geliyor. Bu yükseliş dünyanın diğer yerlerindeki yüksek katma bedelli üretim yapan üreticilerin pozisyonlarını sarsıyor.

Çin’in Covid-19 krizinden başka ülkelerden evvel çıkmaya başlayarak yine yüksek ekonomik büyüme trendine yerleşmesi, “Çin Malı 2025” (Made in China 2025) starejik planı, iktisadının global piyasalara ve teknolojiye bağımlılığını azaltmayı amaçlayan “İkili Dolaşım” stratejisi hem dünya iktisadının klâsik merkezlerinin Çin’i etkileme gücünü azaltıyor hem de ABD egemenliğinde şekillenmiş global jeopolitik nizamı değişmeye zorluyor.

PIMCO’nun listesinde ikinci sırada “popülizm ve onun yakın akrabası, korumacılık ve ulusalcılık” eğilimleri var.

Bu iki eğilim Covid-19’un gelir dağılımındaki bozulmayı hızlandırmasıyla daha da ağırlaşıyor. Buna Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Guterres’in işaret etiği üzere “Pandemi içinde hatalı arama eforlarını, artan yabancı düşmanlığını” da ekleyebiliriz.

Üçüncü bozcusu dinamik, iklim krizinin insanların ömrü üzerindeki yıkıcı tesirlerinin giderek artmasıyla ilgili. 2020 yılında büyük çaplı ve inanılmaz sıklıkta orman yangınları vardı. 2021 yılı ABD’nin güç merkezi Teksas’ta, güç, su şebekelerini, bağlantı ağlarını çökerten, hayatı durduran bir soğuk dalgasıyla başladı.

İklim krizine yol açan etkenlerle, virüs salgınları ortasında gitgide daha barizleşen münasebetler de iklim krizi, virüsler ve finansal ekonomik sarsıntı risklerini birbirine bağlamaya başlıyor.

PIMCO raporu son alarak, teknolojinin hem faydalı hem de bozucu tesirlerinin Covid-19 krizinin tesiriyle daha da ağırlaştığına dikkat çekiyor. PİMCO raporu meskenden çalışma ve internetten alışveriş üzere eğilimlerinin kriz öncesi trendlerine ve özelliklerine büyük ölçüde dönmesini bekliyor.

PA Media

Fakat teknoloji şirketlerinin kriz sırasında artan, bilgi toplama ve finansal kaynaklarının, gelecekte onların bozuculuk gücünü daha da arttıracağına inanıyor.

DÜNYA İKTİSADI KRİTİK BİR KAVŞAKTA

Bu dört bozucu etkenin Covid-19 kriziyle ağırlaştığı ortamda IMF’nin son “Dünya iktisadına bakış” raporu, dünya iktisadının 2020 yılında yüzde 3,5 oranında daraldığı iddia ediyor.

IMF devreye girmeye başlayan Covid-19 aşılarının katkısıyla dünya iktisadının, 2021 yılında yüzde 5,4, 2022’de de yüzde 4,2 büyümesini bekliyor.

Dünya iktisadı için yüzde 2,5-3 büyüme suratının resesyon hududu sayıldığı anımsanırsa, 2020 yılında yüzde 3,5’luk bir gerileme resesyon sonunun yaklaşık 6 puan altında bir performansa işaret ediyor.

Bu noktadan yüzde 5,5 büyüme dünya iktisadının mutlak büyüklüğünün resesyon hududunun altında kalmaya devam edeceğini gösteriyor.

Araştırma şirketi IHS Markit’ın açıkladığı son datalar 2020 yılında gerçek bedellerle yüzde 13,5 daralan dünya ticaretinin 2021 ve 2022 yıllarında sırasıyla yüzde 7,6 ve 5,2 büyüme beklentisine işaret ediyor.

Böylelikle 2023 başlarken dünya ticaretinin 2019 yılı seviyesinin yaklaşık 1 puan altında kalacağı anlaşılıyor.

IMF’nin ve IHS Markit varsayımları, dünya iktisadının Covid-19 resesyonunda çıkarak düşük oktanlı da olsa büyüme trendine geri dönmeye başladığını düşündürüyor. Bu noktada da gündeme bu büyüme süreci “Hangi biçimde ve hangi bölgelerin tesiri altında ilerleyecek?” sorusu geliyor.

Nitekim de IMF gelişmiş iktisatların 2020’de yüzde 4,9 gerilediğini, Çin’in ise yüzde 2,55 büyüdüğünü hesaplıyor, 2021 yılında da bu oranların yüzde 4 ve yüzde 8 olmasını bekliyor.

IHS Markit dataları de Avrupa Birliği ve Japonya’da toparlanma sürecinin bilhassa hizmetler bölümünde ABD’den geride kaldığını gösteriyor, imalat endüstrinde toparlanmanın bu küme içinde daha eşit dağıldığına işaret ediyor.

FOTOĞRAF ŞİMDİ BELİRGİNLEŞMEDİ

Bu büyüme eğilimleri içinde “küreselleşmeden geri dönüş” devam mı edecek?

Yoksa yeni bir globalleşme mi (2 ya da 4) başlayacak?

Bu soruların yanıtının büyük bir kısmı PIMCO’nun saptadığı “bozucu dinamiklerin” muhtemel gelişme sürecinde yatıyor.

ABD’de Trump periyodunda Çin’in birincil stratejik rakip olarak saptanması, gerek ihracat gerekse de teknoloji alanında Çin kaynaklı ticarete pürüzler getirilmesi, ABD-Çin ekonomik ilişiklerinde kopma riskini beslemeye başlamıştı.

Biden periyodunda ABD idaresinin Çin’e bakışı değişmemiş olmakla birlikte iki etken kopma riskinin azaltacağını düşündürüyor.

Reuters

Birincisi Çin ile ticarete getirilen müdafaacı uygulamalarının ABD iktisadında birçok kesimi ve işsizlik oranlarını olumsuz istikamette etkilediği, bir Reuters araştırmasına nazaran yaklaşık 250 bin kişilik istihdam kaybına yol açtığı, buna karşılık Çin ile dış ticaret istikrarında, besbelli bir iyileşme yaratmadığı (milyar dolar olarak 2019: 345, 2020: 310) anlaşılıyor.

İkincisi ABD Ticaret Odaları Çin ile ticari bağların kopmasına mutlaka karşı. Ticaret Odası’nın projeksiyonlarına nazaran, Çin ile bağların kopması sadece uçak ve havacılık dalında 50 milyar dolara yakın bir satış kaybı, 225 bin istihdam kaybı yaratabilir.

Yarı iletkenler kesiminde kayıplar sırasıyla 83 milyar dolar ve 124 bin yeni işsiz olarak gerçekleşebilir.

ABD-Çin ticaretinde bir kopuş mümkünlüğünün zayıflamasına ek, Çin ile Avrupa Birliği ortasındaki ticari bağlantılar de gelişiyor.

Bunlar da “küreselleşmeden geri dönüş” savının en azından ticaret alanında zayıfladığını düşündürüyor.

Fakat, globalleşmenin bir öbür desteği da milletlerarası finansal hareketler. Portföy yatırımlarında ve kredilendirmede 2020 ortasından bu yana gelişmekte olan ülkelere yönelik sermaye akımlarında bir artış gözlenmekle birlikte, global çapta direkt yatırımlar 2020’de bir evvelki yıla nazaran yüzde 42 gerilemiş.

Gerileme gelişmiş ekonomilerde yüzde 69, gelişmekte olan ekonomilerde genelde yüzde 12, Latin Amerika ekonomilerinde de yüzde 37 olarak gerçekleşmiş.

UNCTAD ekonomistleri 2021 yılında teknoloji ve sıhhat bölümleri dışında yatırımlarda bir iyileşme beklemiyorlar.

Başka taraftan Milletlerarası Finans Enstitüsü (IFF) dataları Covid-19 krizi sırasında, 2020 yılında toplam devlet, şirket ve hane halkı borçlarının 24 trilyon dolar daha artarak, dünya hasılasının yüzde 355’i seviyesine ulaştığını gösteriyor.

Bu da genelde ekonomik büyümeyi ve istihdamı, sermaye hareketlerini besleyen genişlemeci para ve kredi siyasetlerinin sürdürebilirliğine ait kuşkuları arttırıyor.

Globalleşmenin bir başka ayağı da global internet ağlarıydı. Bu alanda da parçalanmaya yol açacak gelişmelerin gündeme gelmeye başladığı görülüyor.

Science Photo Library

Örneğin toplumsal medya şirketleri global alanda fakat siyasi ve yasal ortamı birbirinden farklı ülkelerde çalışıyorlar.

Demokrasisi gerileyen, ırkçılığın, nefret kabahatlerinin, komplo teorilerinin ve geçersiz haberlerin çoğalmakta olduğu ülkelerde toplumsal medya şirketlerinin ülkenin siyasi kültürel hayatı üzerindeki tesirlerini kısıtlama, bu şirketlerin mali ve ticari statüsünü belirginleştirme, daha faal vergileme, hatta internet ulaşımını kısıtlama eforları artıyor.

Bu gelişmeler bir New York Times yorumunda vurgulandığı üzere “Splinternet” (ayrışan internet) kavramını yarattı ve memleketler arası bilgiye ve habere ulaşma özgürlüğünün geleceği üzerine bir soru işareti koydu.

Özetle ekonomik büyüme, ticaret ve sermayen hareketleri hatta global bağlantı özgürlüğü alanlarında globalleşmenin geleceğine ait şimdi bir bariz fotoğraf çizmek imkanlı değil.

Virüs mutasyonlarının aşıların üzerindeki tesirlerinin, aşıların global dağılımındaki eşitsizliklerin de Covid-19 krizinin aşılmasını geciktirme mümkünlüğü bu belirsizlikleri daha da arttırıyor.

Cumhuriyet