Türkiye devrimci hareketinin liderlerinden, şimdi 25 yaşında iken idam edilen Deniz Gezmiş, doğum gününde anılıyor. Deniz, idam edilmeseydi bugün 74 yaşında olacaktı. Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu’nun (THKO) kurucu üyelerinden olan Deniz Gezmiş, 1971’de 12 Mart Muhtırasının akabinde yakalanarak yargılandı ve idama mahkûm edildi. Gemiş, 6 Mayıs 1972’de Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan’la birlikte birebir gün idam edildi.
Türk Marksist-Leninist devrimci, öğrenci başkanı ve siyasî aktivist, Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu (THKO)’nun kurucu üyesi Deniz Gezmiş kimdir?
DENİZ GEZMİŞ KİMDİR?
Deniz Gezmiş, 28 Şubat 1947’de Ankara’nın Ayaş ilçesinde doğdu. Dedeleri Rize’nin İkizdere ilçesine bağlı Cimil köyündendi. Babası Ilıca (Aziziye), Erzurum nüfusuna kayıtlı ilköğretim müfettişi Cemil Gezmiş, annesi ise Erzurum’un Tortum ilçesinden ilkokul öğretmeni Kutsal Gezmiş’ti.
Ailenin üç erkek çocuğundan ikincisiydi. Ağabeyi Bora Gezmiş (d. 1944), hukuk fakültesinden ayrılıp bankacılık yapmıştı. Kardeşi Hamdi Gezmiş (1952-2020) ise mâlî müşavirdi. Deniz Gezmiş, birinci ve orta tahsilini Sivas’ta, liseyi İstanbul’da Haydarpaşa Lisesi’nde okudu. Şimdi lise öğrencisiyken sol niyetle tanıştı ve kendini periyodun hareketleri içinde buldu.
Deniz Gezmiş’in lise yılları, görseli renklendiren: @Narodnayavolya2
SİYASİ HAYATI
11 Ekim 1965’te Türkiye Emekçi Partisi’nin (TİP) Üsküdar ilçe başkanlığına üye oldu. Birinci gözaltısını 15 Ağustos – 31 Ağustos 1966 tarihleri ortasında Ankara’dan İstanbul’a yürüyen Çorum Belediyesi paklık çalışanlarının Taksim Anıtı’na çelenk koymaları sırasında emekçileri destekleyen ve TÜRK-İŞ yöneticilerini protesto eden şov sırasında yaşadı.
6 Temmuz 1966 tarihinde girdiği üniversite imtihanında hem Fen Fakültesini hem de Hukuk Fakültesini kazandı. Babası, Deniz’in Fen Fakültesine gitmesini istedi. Deniz, babasının isteğini geri çevirmeyerek Fen Fakültesine gitmeyi kabul etti. Ancak daha sonra fikir değiştirerek Hukuk Fakültesine kaydını yaptırdı. 7 Kasım 1966’da İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne girdi.
Akabinde 19 Ocak 1967’de Türkiye Ulusal Talebe Federasyonu (TMTF) binasının yedd-i emine verilmesi sırasında çıkan olaylarda yakalandı ve bir gün sonra iki arkadaşıyla çıkarıldığı mahkeme tarafından hür bırakıldı.
7 Mart 1968’de İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi konferans salonunda düzenlenen toplantıda konuşma yapan Devlet Bakanı Seyfi Öztürk’ü protesto ettiği için tutuklandı. 2 Mayıs’a kadar tutuklu kalan Gezmiş, 30 Mayıs’ta 6. Filo’yu protesto ettiği için yargılandı ve beraat etti.
ÖĞRENCİ BAŞKANI HALİNE GELDİ
Öğrenci hareketleri içinde aktifliği giderek artan Deniz Gezmiş, 12 Haziran 1968’de İstanbul Üniversitesinin işgal edilmesinde önderlik etti. İşgal Kurulu ismine İ.Ü. Senatosu ile Baltalimanı’nda yapılan görüşmelere katılan öğrenci heyetinin içinde yer aldı; öğrenci haklarının elde edilip işgalin sona erdirilmesinde tesirli oldu. İşgalden kısa bir mühlet sonra İstanbul’a gelen 6. Filo’yu protesto aksiyonlarında yer alan Gezmiş, 30 Temmuz 1968’de bu hareketlerden ötürü tutuklandı ve 20 Eylül 1968’de hür bırakıldı.
13 Haziran 1968 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
Bütün bu olaylardan sonra öğrenci hareketinin efsanevi önderi haline geldi. TİP içinde ağırlaşarak ayrılıklara ve tartışmalara yol açan ideolojik meselelerde “Millî Demokratik Devrim” kümesinin görüşlerini benimseyen Deniz Gezmiş, bu görüşün bilhassa devrimci öğrenciler ortasında yayılmasında tesirli oldu.
Ekim 1968’de hareketlerde birlikte olduğu Cihan Alptekin, Mustafa İlker Gürkan, Mustafa Lütfi Kıyıcı, Devran Seymen, Cevat Ercişli, M. Mehdi Beşpınar, Selahattin Okur, Saim Şura ve Ömer Erim Süerkan’la birlikte Devrimci Öğrenci Birliği (DÖB)’ni kurdu. 1 Kasım 1968’de TMGT (Türkiye Ulusal Gençlik Teşkilatı), AÜTB, ODTÜÖB ve DÖB’ün başlattığı Samsun’dan Ankara’ya Mustafa Kemal Yürüyüşü’nü düzenledi.
Akabinde 28 Kasım 1968’de ABD büyükelçisi Kommer’in gelişi sırasında Yeşilköy Havaalanı’nda düzenlenen protesto şovları nedeniyle tutuklandı ve 17 Aralık 1968’de özgür bırakıldı. Oya Sencer’in “Türkiye’de Emekçi Sınıfı’nın Doğuşu ve Yapısı” bahisli doktora tezinin Üniversite Profesörler Şurası tarafından iki defa reddedilmesi üzerine, öğrenciler olayı protesto ettiler. Bu protestonun başında Deniz Gezmiş vardı. 27 Aralık 1968 tarihinde polisler tarafından tutuklanacakken ellerinden kurtuldu ve İzmir’e gitti. Bir hafta sonra tutuklu olan arkadaşı Celal Doğan’ın konutundayken baskın sonucu yakalandı. 22 Şubat 1969’da özgür bırakıldı.
FİLİSTİN’DE SAVAŞ EĞİTİMİ ALDI
İstanbul Üniversitesinde sağcı güçlerin 16 Mart 1969’da girişmiş olduğu hareketlere öğrenci kitlesiyle birlikte karşı koyan Gezmiş, bu hareketi münasebet gösterilerek 19 Mart’ta yine tutuklanarak 3 Nisan’a kadar mahpus yattı. Akabinde 31 Mayıs 1969’da İ.Ü. Hukuk Fakültesi öğrencilerinin ıslahat tasarısının gerçekleşmemesini protesto gerekçesiyle giriştikleri işgale önderlik etti. Üniversitenin kapatılıp polise teslim edilmesi nedeniyle çıkan çatışmalarda yaralandı.
Hakkında gıyabî tutuklama kararı olmasına karşın hastaneden kaçan Gezmiş, haziranın sonunda Filistin’de bulunan Filistin Demokratik Halk Kurtuluş Cephesi’nin kampına; silahlı eğitim almak ve FDHKC üyeleri ile tıpkı safta savaşmak için gitti. Filistin’e gitmeden evvel 23 Haziran 1969’da TMGT’nin topladığı 1. Devrimci Milliyetçi Gençlik Kurultayı’na kendisi üzere haklarında tutuklama kararı olan FKF Genel Lideri Yusuf Küpeli ile birlikte bir uğraş programı gönderdi.
Deniz Gezmiş’in daha evvel İsrail’e karşı savaştığı Filistin Halk Kurtuluş Ordusu’na ilişkin üye kartı
Eylüle kadar Filistin’de eğitim alan Deniz Gezmiş, 28 Ağustos 1969’da üniversiteyi işgal ettiği gerekçesiyle Hukuk Fakültesi’nden ihraç edildi. Hakkında tutuklama kararının olduğu bu periyotta gazetecilere gizlendiği yerden demeçler verdi. 23 Eylül 1969’da Hukuk Fakültesi’nde bulunduğunun ihbar edilmesi üzerine fakülteye düzenlenen polis baskınında teslim olan Gezmiş, 25 Kasım’da özgür bırakıldı. Fakat İstanbul Devlet Mühendislik ve Mimarlık Akademisinde Battal Mehetoğlu’nun sağcılar tarafından öldürülmesinden sonra okulda yapılan aramada ele geçirilen dürbünlü bir tüfeğin Gezmiş’e ilişkin olduğu tez edilerek hakkında yine tutuklama kararı çıkarıldı. 20 Aralık 1969’da yakalanan Gezmiş, kendisiyle birlikte tutuklanan Cihan Alptekin’le birlikte 18 Eylül 1970’e kadar tutuklu kaldı. Mahpustan çıktığında askere alındı.
Başındaki ihtilal planlarını gerçekleştirmek için askere gitmedi. Bundan sonra öğrenci aksiyonlarından uzaklaşarak, gayretini değişik alanlarda sürdürdü. Sinan Cemgil ve Hüseyin İnan’la birlikte Ankara’da THKO’yu kurdu. 11 Ocak 1971’de THKO ismine Ankara İş Bankası Emek Şubesi’nin soygununu gerçekleştirenler ortasında yer aldı. Bu olaydan sonra Yusuf Aslan’la birlikte “vur emri” ile aranmaya başlandı. Deniz Gezmiş ve Yusuf Aslan’ın yakalanmasına yardım eden bireylere 15.000 lira ödül verileceği açıklandı. THKO’nun silah zahmetini gidermek için THKO mensuplarıyla birlikte 15 Şubat 1971’de Balgat’taki Tuslog tesislerine sızdı, lakin silah deposu boştu. Onun yerine dört Amerikalı askerin kaçırılması aksiyonunda bulundu. Kaçırılan erler 9 Mart 1971 tarihinde hür bırakıldılar.
ŞİMDİ 25 YAŞINDA İKEN İDAM EDİLDİ
12 Mart Muhtırası olduktan üç gün sonra yani 15 Mart 1971’de bir motosiklette Deniz Gezmiş ve Yusuf Aslan, öteki motosiklette ise Sinan Cemgil yola çıktılar. Sinan Cemgil daha sonra yol ayrımından Nurhak’a gerçek yol aldı. Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ile birlikte Sivas’a gitmekteyken motosikletleri bozuldu. Bir ihbar sonucu polislerin gelmesi üzerine çıkan çatışmada Aslan ile birbirlerini kaybettiler. Aslan, o esnada Elmalı’da iken Gezmiş, 16 Mart 1971 Salı günü Sivas’ın Gemerek ilçesinde etrafı sarılarak yakalandı ve Kayseri’ye getirildi ve Kayseri valisi Abdullah Asım İğneciler’in karşısına çıkarıldı. Buradan Ankara’ya vaktin İçişleri Bakanı Haldun Menteşeoğlu’nun makamına götürüldü.
Deniz Gezmiş’in 1971’de yakalandıktan sonra Ankara Emniyeti’ne ve İçişleri Bakanlığı’na getirilirken çekilmiş fotoğrafı. (Erol Olgundemir tarafından yayımlanan fotoğraflar reklendirme sanatkarı Enver Gezmiş tarafından renklendirildi)
Mahkemesi 16 Temmuz 1971 günü Altındağ Veteriner Okulu binasında Tuğgeneral Ali Elverdi başkanlığında Baki Tuğ savcılığında Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı 1 no’lu Mahkemesi’nde başlayıp 9 Ekim 1971 günü bitti. Deniz ve arkadaşları, 16 Temmuz 1971’de başlayan THKO-1 Davası’nda TCK’nin 146. unsurunu ihlâl ettiği gerekçesiyle 9 Ekim 1971’de 146/1 unsuru uyarınca idam cezasına çarptırıldı.
Erol Olgundemir tarafından yayımlanan fotoğraflar reklendirme sanatkarı Enver Gezmiş tarafından renklendirildi
İNÖNÜ VE ECEVİT ‘HAYIR’, DEMİREL ‘EVET’ DEDİ
İdam cezaları o vakitler senato tarafından onaylanmak zorundaydı. İsmet İnönü “siyasî hatalar idamla cezalandırılmamalıdır” diyerek Bülent Ecevit ile birlikte ret oyu kullandı. AP Genel Lideri Süleyman Demirel ise infazdan yana oy kullanır.
Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan’ın katılaşmış idam kararının ıslak imzalı özgün evrakı.
Deniz Gezmiş; Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan ile birlikte 6 Mayıs 1972 tarihinde, gece 01.00-03.00 ortası, Ulucanlar Cezaevi’nde asılarak idam edildi. İdam yaftaları sonradan müze olan Ulucanlar Cezaevi Müzesi’ne Anadolu Ajansı muhabiri Burhan Dodanlı tarafından bağışlandı. Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının 1969’da öldürülen Taylan Özgür’ün yanına gömülme isteği yerine getirilmedi. İdamından sonra bayraklaşarak ihtilal çabasının çok değerli bir sembolü oldu. Birçok sol örgüt, öbür bahislerde farklı fikirde olsa da, mutabık kaldıkları ender hususlardan birisi de Deniz Gezmiş’in ihtilal önderliği oldu.
SİYASİ MİRASI
20 Temmuz 1980 tarihli Cumhuriyet Gazetesi
İstanbul’dan Ankara’ya Deniz Gezmiş için bağımsızlık yürüyüşü, Yurtsever Cephe önderliğinde 1 Mayıs 2007’de İstanbul’dan başlatıldı. Deniz Gezmişler’in 1972’de idam edildiği Ankara’da, Karşıyaka Mezarlığı’nda sona eren yürüyüşe katılanlar çeşitli duraklarda durarak hedeflerini anlatan şenlikler düzenledi. Yürüyüş öncesinde Çanakkale Sulh Mahkemesi, afişin üzerinde fotoğrafları yer alan bireylerin idam kararı giymiş mahkûmlar olduğu gerekçesiyle kelam konusu afişlerin toplatılmasına karar verdi.
DENİZ GEZMİŞ’İN SON MEKTUBU
‘‘Baba;
Oğlun Deniz Gezmiş – Merkez Cezaevi’’
DENİZ GEZMİŞ HAKKINDA YAZILAN KİTAPLAR
Deniz Gezmiş Anlatıyor – Erdal Öz (1976)
Dar Ağacında Üç Fidan – Nihat Behram (1976)
İdam Gecesi Anıları – Halit Çelenk (1978)
Gülünün Solduğu Akşam – Erdal Öz (1986)
Bizim Deniz – Turhan Feyizoğlu (1996)
Üç Asılmışların Kıssası – Ahmet Kahraman (1998)
Denizler İdama Giderken – Oral Çalışlar (2002)
Defterimde Kuş Sesleri – Erdal Öz (2003)
Deniz Gezmiş Albümü – Özgür Fazilet (2005)
Savunma – Deniz Gezmiş (2006)
Deniz Fırtınalı Yıllar – Tarkan Tufan (2007)
Hepiniz Hatalısınız – Burhan Dodanlı (2008)
Deniz: Hayatı ve Uğraşı – Özgür Fazilet (2009)
Herkesin Bir Deniz Gezmiş Hikayesi Vardır – Atilla Keskin (2010)
Bir Dava İki Devrimci Unutmak İhanettir – Hüseyin Turan (2011)
Ağlasın Gökyüzü – Vehbi Bardakçı (2011)
Denizler ve Filistin – Turhan Feyizoğlu (2011)
Arkadaşım Deniz Gezmiş – Doğu Perinçek (2012)
Deniz Gezmiş Destanı – Alper Özbek (2012)
Bir Defter-i Hatırat-ı Zindan – Hasan İhsan (2014)
İsmi Deniz – Esen Rüzgar (2014)
Hırçın Bir Deniz Kıssası – Ahmet Tahir Can (2014)
HAKKINDA YAZILAN ŞİİRLER
Mare Nostrum – Can Yücel
Mahur Beste – Attilâ İlhan
Neyleyim – Nevzat Çelik
Sardunyaya Ağıt – Can Yücel
HAKKINDAKİ MÜZİKLER
Ahmet Aslan – Susarak Özlüyorum
Ahmet Kaya – Mahur
Ahmet Kaya – Beni Tarihle Yargıla
Ahmet Kaya – Dosta Düşmana Karşı
Nesimi Çimen – 6 Mayıs Ağıdı
Ruhi Su – Mahsus Mahal
Zülfü Livaneli – Hoşçakal Kardeşim Deniz
Zülfü Livaneli – Şarkışla
Edip Akbayram – Aşk Olsun Sana Çocuk
Cem Karaca – Parka
Moğollar – Geri Sar
Sevinç Eratalay – Ankara’dan Bir Haber Var
Sevinç Eratalay – Şarkışla
Selda Bağcan – Denizlerin Dalgasıyım
Küme Yorum – Özgürlük Türküsü
Küme Yorum – Şarkışla
Metin-Kemal Kahraman – Deniz Koydum İsmini
Kardeş Türküler – Deniz’e Yakılan Türkü
Duman – Manası Yok
Mor ve Ötesi -Darbe
Gazapizm – Gördüler
Küme Özgürlük – Deniz’e
Küme Adalılar – Ankara’dan Bir Haber Var
Küme Adalılar – Biz De Geliriz
Küme Yol – Denizlerin Türküsü
Fevzi Kurtuluş – Deniz’e Şikayet
Fevzi Kurtuluş – Bizim Deniz
Hüseyin Karakuş – İsmi Deniz Olmalı
Çilekeş – Her Deniz
Hüsnü Arkan – 5 Mayıs
Soner Olgun – Delikanlım Deniz
Emeğe Ezgi – Adım Deniz
Mesth -Devrim
Sertab Erener – La’l
Yeni Türkü – Sardunyaya Ağıt
Fazıl Say – Sardunyaya Ağıt
Cumhuriyet
