Getty Imagesİkinci Dünya Savaşı’nda Nazileri yanıltmak için kullanılan şişme tanklardan biri

Birinci ve İkinci Dünya Savaşlarında, askeri donanımın yanı sıra diğer teknikler de tesirli oldu. Müttefikler, düşmanı yanıltmak maksadıyla optik illüzyona (göz yanılması) ve bunu başaracak ressamların yardımına baş vurdu. Matthew Wilson, İkinci Dünya Savaşı’nda düşmanı yanlış yönlendirme hedefli bir kamuflaj ünitesi ile “Hayalet Ordu”nun Müttefiklerin zafere ulaşmasında nasıl bir rol oynadığını araştırdı.

“Topyekun savaş” çağı olan 20. yüzyılda bayan, erkek, asker, sivil herkes bir rol oynadı. Tarihçiler, arkeologlar, ressamlar ve öteki sanatkarların savaş ve çatışmalarda oynadığı rol ise şimdi tümüyle açığa çıkmadı.

Birinci Dünya Savaşı’nda vazife alan ressamlar ile İkinci Dünya Savaşı’ndaki iki askeri ünitenin kıssası, çağdaş savaşta ressamların nasıl kıymetli bir rol oynadığını aydınlatmaya yardımcı olabilir.

Çünkü onlar, çatışma bölgelerini yaratıcı stratejinin alanları olarak kullanıp, sözün tam manasıyla savaş “tiyatrosu” yapmışlardı.

Barış devirlerinde ressamların eğitimi, illüzyon yaratma tekniklerini de içerir. Göz aldatıcı perspektif, ışık, gölge oyunlarına başvurulur. Sanatın hedefi tümüyle illüzyon değildir, ancak Batı sanat tarihinde sık karşılaşılan bir temadır bu. Antik periyot Yunan ressam Zeuxis’tan (resmettiği üzüm taneleri öylesine gerçekçidir ki kuşlar yemeye kalkışmıştır) 1960’ların Optik Fotoğraf akımı buna örnek verilebilir.

Gemileri torpidolardan koruyan ‘göz kamaştırıcı’ şeritler

Birinci Dünya Savaşı’nın kamuflaj ressamlarından biri Solomon J Solomon idi. Kraliyet Akademisi üyesi Solomon, Batı cephesine gönderilmişti. Siperleri kamuflaj ağlarıyla gizleme tekniğini geliştirmiş, gerçeğinden ayırması sıkıntı “gözetleme ağacı” ile askerden arındırılmış bölgede yerleştirilen nöbetçilerle düşman sınırı gözetlenmişti. Heykeltıraş ve ressam Leon Underwood da ağacın tasarımı ve yerleştirilmesinde Solomon’a yardımcı olmuştu.

Birebir savaş öncesinde Londra’da çalışan ressam Norman Wilkinson ise gemileri düşman torpidosundan koruyacak “göz kamaştırıcı” kamuflaj üzerinde çalışmıştı.

Gemilerin üzerine çizilen siyah-beyaz şeritler, geminin suratının ve tam pozisyonunun tespit edilmesini zorlaştırıyordu. Wilkonson’ın dizaynlarını hayata geçirmesinde Edward Wadsworth ve öteki ressamlar da yardımcı oldu.

Bu ressamların kamuflaj teknikleri daha sonra İkinci Dünya Savaşı’nda Nazilere karşı kullanılan stratejilere esin kaynağı olsa da, yeni jenerasyon ressamlar bu işi çok daha ileri götürecekti.

• 2. Dünya Savaşı’nda İngilizlerin kullandığı propaganda metotları
• CIA Soğuk Savaş’ta çağdaş resmi nasıl araç olarak kullandı?

Imperial War MuseumGöz kamaştıran kamuflaj şeritleriyle boyanmış İngiliz HMS Kildangan gemisi, 1918

Müttefikler ve 2. El Alameyn Muharebesi

1942’de Kuzey Afrika çölünde Müttefikler, Mihver ordularına karşı amansız bir çatışmaya girmişti. Mısır’ın İskenderiye kentindeki Borg el Arap’ta iki İngiliz subaya üst seviye bir toplantıya katılmaları için buyruk gitti. Geoffrey Barkas ile Tony Ayrton, Orta Doğu Komutanlığı Kamuflaj Birliği’nden sorumluydu. Bu, askerlerin ve ordu teçhizatının kamuflajından sorumlu bir birlikti ve savaş deneyimi olan askerlerden değil, eski ressamlar, sahne dizayncıları, karikatüristlerden oluşuyordu. Ayrton da evvelce ressamdı; Barkas ise 1936’daki belgeseli ile Oscar mükafatı kazanmış sinemacıydı.

2. El Alameyn Muharebesi hakkında bu bireylere bâtın bilgiler verildi. Bunun, savaşın bahtını değiştirebilecek kıymette bir hücum olduğu söylendi. Barkas ve Ayrton’a ise Müttefiklerin en değerli stratejik hareketinin sorumluluğu verilmişti.

Orta Doğu Komutanlığı Kamuflaj Birliği daha evvel yalnızca kamuflaj taktiklerinden sorumluydu. Jetlerin savaş bölgelerinde yerler siyah ve gri şeritlere boyanarak düşmanın keşif uçakları yanıltılmaya çalışılıyordu. Uçak hangarlarının üstü boyanarak sivil yerleşimi üzere gösteriliyordu.

• Çerçeveden fırlayan çocuk neye bakıyor?
• Nazilerin yağmaladığı sanat yapıtlarını aramak

Getty ImagesAskerler Basseux’de kamuflaj ağ örüyor – 16 Haziran 1918

Uydurma tanklar

Lakin Eylül 1942’de Müttefiklerin daha büyük çaplı göz hilelerine muhtaçlığı olacaktı. Alman ve İtalyan birliklerinin, Müttefiklerin saldırısının daha ileri bir tarihte ve öbür bir istikametten geleceğine inanmaları gerekiyordu.

Çatışma bölgesine çok sayıda tankın getirilmesi ve bunların düşmandan gizlenmesi lazımdı. Ancak tıpkı vakitte 600 adet geçersiz askeri aracın, atak güneyden gelecekmiş izlenimi verecek halde hareket etmesi gerekiyordu.

Barkas, Ayrton ve Kamuflaj Birliği’ne 28 gün içinde hayali bir ordu yaratma, gerçek orduyu ise gözlerden gizleme vazifesi verilmişti.

Yağ kutuları, mühimmat siloları, palmiye yaprakları brandalarla kaplanıp uydurma askeri araçlar inşa edildi. Alman keşif uçaklarının göreceği formda düzmece su boruları bile döşendi.

Öte yandan kuzey bölgesinde ise gerçek tankların üzerine tahta bölmeler monte edilerek olağan kamyon görünümü verilmişti. Taarruz öncesinde de bunlar çarçabuk indirilerek Mihver ordularının karşısına adeta yoktan var edilen bir ordu çıkarılmıştı.

Böylelikle Alman General Erwin Rommel’in komutasındaki birlikler mağlubiyete uğratıldı. Sanatkarlar galip gelmişti.

• Normandiya Çıkarması’nın 75. yıl dönümü: 1944’teki askeri harekâtta neler yaşandı?
• Dresden bombardımanının 75. yılı: Müttefiklerin 2. Dünya Savaşı’ndaki en tartışmalı saldırısı
• Fotoğraflarla: Nazi Almanyası’nın kalbi Berlin 75 yıl evvel nasıl düştü?

Imperial war MuseumLeon Underwood’un Kamuflaj Ağacı (1919) isimli çalışmasında askerlerin, ağaç gövdesi manzarasında bir gözetleme kulesi inşa ettiği görülüyor

‘Hayalet Ordu’

Bu taktikler daha sonra İkinci Dünya Savaşı’nda ABD ordusunun 23. Özel Birlikleri kurmasına ilham kaynağı olacaktı. “Hayalet Ordu” ismiyle bilinen ve 1.000 şahıstan oluşan bu birlikler, Normandiya Çıkartması sonrasında kullanılmıştı. Emelleri, Almanları, Müttefiklerin 30 bin ekstra asker getireceğine inandırmak ve kendi dezavantajlarına olacak formda konumlanmalarını sağlamaktı.

“Hayalet Ordu”da da askerlerin yanı sıra birçok mimar, dizayncı, mühendis ve ressam yer alıyordu. Ortalarında fotoğrafçı Arka Kane, moda dizayncısı Bill Blass ve ressam Ellsworth Kelly üzere ünlü isimler de vardı. 1944-45 yıllarında varlığını sürdüren Hayalet Ordu, Almanlara yönelik 22 yanıltma operasyonu düzenlemiş ve Müttefiklerin Adolf Hitler’i mağlubiyete uğratmasında değerli rol oynamıştı.

Alman keşif uçaklarının yüzlerce şişme tankı ve öteki geçersiz askeri teçhizatı gerçeğinden ayırması mümkün değildi. Nazi dinleme aygıtlarını yanıltmak için de, hoparlörlerden ordu birlikleri hareket halindeymiş üzere sesler yayınlanıyor, köprüler inşa ediliyormuş izlenimi veriliyordu.

“Hayalet Ordu” mensupları ayrıyeten farklı ülkelerin üniformalarını giyerek yakın kasabalarda dolaşıyor, ordunun hareket halinde olduğu bilgisini casuslar ortasında yaymaya çalışıyordu.

“Hayalet Ordu” üyelerinin ettikleri zımnilik yemini, kullandıkları taktiklerin savaş sonrasında anlatılmasını yasaklamıştı. Bu durum 1996’ya kadar devam etti.

Birinci ve İkinci Dünya Savaşlarında uygulanan bu taktikler, sanatta illüzyon kıssalarına yeni bir boyut katıyor. 20. yüzyıl öncesinde de ressamların ortada sırada askeri gayeli kullanımı (düşman çizgilerinin topoğrafını kaydetme vb.) kelam konusu olmuşsa da, çağdaş savaşlar, ressamların büsbütün özgün formüllerle göz yanıltmasını içerir oldu.

Onların bu yanlış yönlendirme stratejileri savaşta kıymetli rol oynamış, MÖ 5. yüzyılda yaşamış Çinli kumandan ve filozof Sun Tzu’nun “Savaş Sanatı” olarak tanımladığı olgunun değerli bir ögesi olmuştu.

Cumhuriyet