Marmara Denizi geçen yıl sonundan bu yana su yüzeyini ve derinlerini saran ve ‘deniz salyası’ olarak isimlendirilen müsilajla boğuşuyor.

İstanbul, Adalar, Tekirdağ, Çınarcık, Bursa, Erdek, körfezler, kıyılar ve daha da ciddisi denizin derinleri… Tüm Marmara Denizi Kasım ayından bu yana ağır müsilajın tesiri altında.

Musilaj yani deniz salyası, Marmara ve Adriyatik üzere daha kapalı denizlerde doğal süreçte oluşması beklenen bir durum olsa da şu an yaşandığı üzere ağır, çok ve kalıcı olması “doğal değil”.

Deniz biyoloğu Mert Gökalp “Marmara feryat ediyor. Bu, Marmara Denizi’nin foseptik çukuru olabileceğinin bir sinyali” ikazını yapıyor.

Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi Denizcilik Fakültesi’nden Profesör Mustafa Sarı, Marmara Denizi’ne arıtmadan atık boşaltımının ivedilikle durması gerektiğini söylüyor.

Bir artı Bir’e konuşan Marmara Çevresel İzleme projesi yürütücüsü, hidrobiyolog Levent Artüz ise “Bu münferit bir olay değil, bir zincir, bir sonuç. Bundan sonra da bu türlü anomaliler göreceğiz. Marmara Denizi 1989 yılında öldü. Gördüğümüz, bir cesedin çürümesidir” diyor.

Pekala müsilaj nedir, neden çok arttı, yakın ve uzak gelecekte Marmara Denizi’ni, deniz canlılarını ve etrafında yaşayan insanları ne bekliyor?

MÜSİLAJ NEDİR?

Müsilaj, Marmara Denizi üzere kapalı denizlerde vakit zaman ortaya çıkan bir salgı.

Bu mukoza üzere yapı, suyun içindeki bakteri ve virüs üzere mikroorganizmalar için çok uygun bir beslenme habitatı yaratıyor ve bu nedenle ortalarında ziyanlı canlıların da olduğu organizmalar bu salgının üzerinde kümeleniyorlar.

Denizin üstünde gördüğümüz beyaz, köpük üzere yapı aslında “buzdağının görünen kısmı”. Aslen bu salgı denizin altında bir tül üzere uzayıp gidiyor.

Prof. Sarı “Marmara Denizi için konuşursak, birinci olarak deniz yüzeyinden 5 metre aşağıda başlıyor, 15-20 metrelere kadar gidiyor. Lakin şu anda yüzeyden başlıyor ve 30 metre derinliğe kadar iniyor” diyor; “Henüz bu sabah Marmara Denizi’ne daldım e 12 metreden derine inemedim. Elimizde fenerlerimiz olduğu halde önümüzü göremez halde olduğumuz için 12 metreden gerdi döndük.”

Getty Images

NEDEN OLUŞUYOR?

Prof. Sarı müsilaj oluşumunun üç temel tetikleyicisi olduğunu söylüyor; birincisi global iklim değişimine bağlı olarak Akdeniz havzasında sıcaklıkların yükselmesi.

Deniz yüzey sıcaklığı bilgilerine bakıldığında, Marmara Denizi’nin sıcaklığı bu yıl 40 yıllık ortalama datanın 2,5 derece üzerinde, yani 2,5 derecelik bir anomali kelam konusu.

İkincisi tetikleyici ise Marmara’da deniz kurallarının durağan olması. Prof Sarı Marmara Denizi’nin orjinal yapısı nedeniyle “astımlı bir insana” benzediğini söylüyor.

Denizin üstündeki 25 metre Karadeniz’den gelen sudan, 25 metrenin altı ise Akdeniz’den gelen sudan oluşuyor.

Prof. Sarı “İki su kütlesi ortasındaki katman Marmara Denizi’nin yüzeyi ile tabanı ortasındaki ilişkiyi zorlaştırıyor, sirkülasyonları engelliyor. Yüzey akıntıları da büsbütün Karadeniz’den gelen sularla ilgili” diyor. Yani Karadeniz’den akıntı gelmediğinde Marmara’nın üst akıntısı da azalıyor, durağanlaşıyor, bilhassa körfezlerde sirkülasyon iyice azalıyor.

Prof. Sarı “Bizim bu kadar ağır halde atık yükleme potansiyelimiz, Marmara Denizi’nin değişen iklim kurallarıyla birlikte artık özümleme kapasitesini düşürmüş durumda” diyor.

Fitoplankton kümelerinin fotosentez yaparak süratle üremesi için besin unsuruna gereksinimleri var, ve bu besini azot, fosfor üzere karasal kökenli elementlerden sağlıyor.

Fitoplanktonlar aslında atmosferin en kıymetli oksijen kaynakları lakin Prof. Sarı’nın dikkat çektiği üzere “Biz denize o kadar çok atık yükledik ki, onlar da bu atığı azaltmaya çalışıyorlar, çok ürüyorlar ve sonucunda müsilaj ortaya çıkıyor.”

Getty Images

Prof. Sarı’ya Marmara Denizi’ndeki müsilaj fakat bu biçimde geçmiş yıllardaki doğal haline geri dönebilir. Yapmazsak daha sık ve ağır müsilajla karşılaşacağız.

GEÇMİŞ YILLARDA DENİZ SALYASI OLUYOR MUYDU?

Deniz salyası geçmiş yıllarda da oluyordu. Fakat en son bu yoğunlukta görüldüğü yıl 2007’ydi.

Prof. Sarı olağan kaideler altında Kasım ayından başlayıp Nisan’a kadar süren ve yalnızca balıkçıların deniz içinde fark edebileceği kadar küçük boyutta bir müsilaj oluşumu olduğunu belirtiyor.

Kasım ayında oluşmaya başlamasının nedeni deniz düzeyinin daha yüksek olduğu Karadeniz’den Akdeniz’e gerçek su akıntısı oluyor. Bu akıntı, su düzeyinin azaldığı Ekim ayı üzere azalıyor, ilkbahar aylarında Karadeniz’in su kaynaklarıyla beslenip yükselmesinin akabinde akıntı yine hızlanıyor. Bu da denizi hareketlendiriyor. Müsilajın tetikleyicilerinden biri olan sakinlik azaldığı için de müsilaj dağılmaya başlıyor.

Bu nedenle geçmiş yıllarda Haziran ayına gelindiğinde müsilajın çözüldüğünü görmüştük. Lakin bu yıl hâlâ çok ağır deniz salyası var.

Prof. Sarı “Yüzeyde gördüğümüz, yüzeyi kaplayan yapılar aslında müsailaj oluşumunun son basamağı. Bizim asıl kaygımız yüzeyin altındaki müsilaj, buzdağının görünmeyen kısmı.”

KISA VE UZUN VADELİ EKOLOJİK VE EKONOMİK TESİRLERİ NELER?

Deniz salyasının birinci tesirlerini balıkçılar hissediyor. Deniz suyunu kaplayan salyamsı yapı, ağları da kaplıyor, deniz tabanında yaşayan canlıların hareket ve nefes alma kabiliyetini yok ediyor, vefatlarına neden oluyor.

Doğalın üstündeki müsilaj besin zincirini iki biçimde etkiliyor:

Yüzey alanını kapladığında suyla atmosferin ilgisi kesiliyor, suyun oksijen alımı azalıyor. Ve yüzeyde güneş ışığını soğuran deniz salyası suyun da ısınmasına neden oluyor. Çözünmüş oksijen azalıyor ve canlıların toplu vefatına neden oluyor.

Prof. Sarı “Dört hafta evvel Bandırma kıyılarında her tipten binlerce balık öldü, müsilaj nedeniyle öldü” diyor.

İkinci olaraksa denizin tabanına çöken müsilaj buradaki canlıların nefes almasını ve beslenmesini engelliyor.

Prof. Sarı şu anda Büyükada civarında 42-43 metre derinlikte bulunan kırmızı mercanların kıymetli kısmının müsilaj yüzünden öldüğünü belirtiyor.

Gökalp de “Müsilaj bakterilerin, ziyanlı canlıların barınması için ortam yaratıyor. Aylar boyunca bu alan içerisinde kalabildikleri için denizin zenginliğini yaratan öteki canlılar hasta olabiliyorlar. Müsilaj bitti diyelim, fakat bir sene kalan bir bakteri öbür tarafa yayıldığı vakit farklı habitatı, canlıları hasta edebilir. Bu da ekosistemin dayanma gücünü yavaş yavaş yıkmaya başlıyor” diyor.

Pekala kısa vadeli ekonomik tesirleri neler?

Prof. Sarı sırasıyla turizmin, Marmara’dan geçen ve deniz suyunu soğutma suyu olarak kullanan, sistemleri müsilajı temizleyemeyen gemilerin ve son olarak da sanayinin etkileneceğini anlatıyor:

“Ne gemilerin, ne de güç santralleri de dahil endüstrinin sistemleri müsilajlı suyu kullanmaya uygun değil”.

Gökalp’e nazaran bu türlü giderse ileride Marmara bölgesinde yaşamak imkansız hale gelebilir: “25 milyon buradan taşınmak zorunda kalacak. Bu türlü giderse Marmara Bölgesi’ni kapatmak zorunda kalacağız. Marmara’da hayat olmasının sebebi toprağı, suyu, bu bolluğu, rahmeti. Ekosistemde bunlardan biri çökerse, Marmara foseptik çukuru olursa ki olabilir, bunun sinyallerini verdi, feryat ediyor şu anda, insan hayatı da burada mümkün olamaz”.

NE KADAR MÜDDETTE ORTADAN KAYBOLMASI BEKLENİYOR?

Uzmanlara nazaran bu karşılığı bilinemeyecek bir soru lakin bir mucize beklemek anlamsız.

Prof. Sarı “Ekosistemlerde pazarlık olmaz” diyor ve ekliyor:

Hidrobiyolog Levent Artüz ise şu etapta “vah vah” demekten diğer yapacak pek bir şey olmadığını anlatıyor:

“2007’de Marmara Denizi’nde çözünmüş oksijen düzeyi bugünküne göre daha fazlaydı. Buna karşın, müsilaj yapı iki senede parçalandı. Artık oksijen çok daha az. Ne olacağını kestirmek güç. Bakteriyolojik parçalanma sonucu parçalanma eserleri ve bu kütleyi parçalayacak bakteri biyokütlesinin de ne olacağı ve bu durumun mümkün kümülatif tesirleri de meçhul. Net ölçüm yapabilmemiz için deniz ortamının durulması gerekiyor. Şu basamakta bakıp “vah vah” demek dışında yapacak bir şey yok.”

Getty Images

NE YAPILMASI GEREKİYOR?

Bilim insanları neler yapılması gerektiği konusunda çok kelama gerek olmadığında hemfikir: Marmara’ya arıtılmamış atığın boşaltılmaması.

Prof. Sarı Marmara Denizi etrafındaki tüm idari ve sivil yapıların bir ortaya gelerek iklim değişikliğini de dikkate alan yeni bir atık idare siyaseti geliştirmesi gerektiğini söylüyor:

“Acil hareket planı hazırlamalıyız ve bundan sonra tek 1 litre bile atığı arıtmadan Marmara Denizi’ne bırakmamalıyız”.

Deniz biyoloğu Mert Gökalp da “Atığı attığımızda yalnızca çökertme yapıyorsak, halının altına süpürüyorsak bunu durduramayız” diyor ve ekliyor:

KANAL İSTANBUL MARMARA DENİZİ’NDEKİ ÖMRÜ NASIL TESİRLER?

Gökalp Kanal İstanbul’un en büyük tehlikelerinden birinin ekosistemi değiştirerek oksijeni az alanlar oluşturma riski olduğunu vurguluyor, bunun da habitat yıkımlarına neden olabileceğine dikkat çekiyor.

Prof. Sarı ise Kanal İstanbul ile ilgili gerekli çevresel incelemelerin yapılmadığını vurguluyor:

“Ne yazık ki Kanal İstanbul’u şu an kamplar halinde, aklımızı yitirmiş vaziyette tartışıyoruz, bilimsel temelde tartışmıyoruz. Kanal İstanbul’un müsilaj da dahil Marmara Denizi’ni nasıl etkileyeceğine dair elimizde bir model, bir bilgi yok.

“Kanalın debisi, derinliği, Karadeniz’den gelecek su aşikâr,… Yapmamız gereken şey bu alanda çalışan bilim insanlarının simülasyon yapması. Bu simülasyon ne diyorsa ona uyulması lazım.”

Cumhuriyet