Global eşitsizlik Covid-19 aşılarında kendini daha da gösterdi. Güçlü kuzey ve fakir güney ortasında aşıya erişimdeki uçurum giderek artıyor. Fakir ülkelerdeki insanların yalnızca yüzde 1’i tam aşılı iken, gelişmekte olan ülkelerde bu oran yüzde 10, varlıklı ülkelerde ise yüzde 55’in üzerinde.
Bilim beşerlerine nazaran Covid-19 aşılarına adil erişim sağlamanın en iyi yolu, gelişmekte olan ülkelerin aşıyı kendilerinin üretmelerini sağlamak. Bu yüzden geçen yıldan beri, tesirli Covid-19 aşısı geliştiren ilaç şirketlerine ve hükümetlerine patentlenmiş bilgi ve teknolojilerini gelişmekte olan ve fakir ülkelerdeki mahallî ilaç üreticileri ile paylaşmaları ya da paydaşlıklar yapmaları konusunda önemli baskılar var. Bu davetler bu hafta New York’ta başlayan BM Genel Şurası ve Covid-19 tepesi öncesinde daha da arttı. Pfizer-BioNTech; Moderna, Astra-Zeneca, J&J ise büsbütün isteksizler ve türlü münasebetlere karşı çıkıyorlar.
ÖMÜR KIYMETİNE
Aslında Rusya kendi ürettiği Sputnik V aşısını ortalarında Türkiye, Hindistan ve Brezilya’dan ilaç firmalarının da olduğu 34 ilaç şirketi ile üretim ve lisans mutabakatı yaptı. Fakat burada da sorun, birincisinden farklı bir bileşime sahip olan aşının ikinci dozun büyük ölçülerde üretilmesinin güç olması.
Hindistan’da bir küme STK tarafından hazırlanarak imzaya açılan ve dünyaca ünlü Nature mecmuasında geçen hafta yayımlanan bir mektupta ABD Lideri Joe Biden’a davet yapılıyor ve J&J’yi global güneydeki ilaç şirketleriyle iştirakler yapması için zorlaması isteniyor. Çağrıyı yapanlarınca Johnson & Johnson’ın aşısının da Sputnik V ile misal teknolojiye sahip olması ve mahallî üreticiler açısından bu geçişin altı aydan az bir müddet içinde gerçekleşebileceği ileri sürülüyor.
Birebir mektupta daha tesirli olan mRNA aşılarını üreten şirketlere de patent paylaşım daveti yapılıyor. Aslında Hindistan’ın değerli bir özelliği de öbür hastalıklara karşı geliştirilen aşıların burada üretiliyor ve fakir ülkelere buradan dağıtılıyor olması. Zati Hintli STK’ler de “biz 3.9 milyar insan için aşı üreticisiyiz’ diyorlar.
Pekala, bu baskılar ve davetler, yerine ulaşıyor mu?
Ne yazık ki hayır. Aşı geliştiren firmaların ileri sürdükleri münasebetler bu teknolojilerin adaptasyonun epey güç ve uzun olduğu; tıpkı kaliteyi tutturamayacakları. Bu yaklaşım ise fakir güney tarafından milyarlarca hayat kıymetine bile patent ve teknolojileri üzerindeki denetimi kaybetmek istememeleri olarak yorumlanıyor.
Bahis yaşamsal.
DSÖ’NÜN DAVETİ KARŞILIKSIZ
Güzel olmayan olaylar da yaşandı. Örneğin Güney Afrika’da Durban kentinde J&J’nin mahallî bir şirketle kendi aşılarını şişeleme iştirakinde, şişelenen aşıları Güney Afrika halkı için kullanmak yerine Avrupa’ya gönderdiği ortaya çıktı (New York Times’ın haberi). Bunun üzerine J&J Güney Afrika’da şişelenecek öteki dozların Afrika’da kullanılacağını açıklamak zorunda kaldı.
PATENT HAVUZU ÖNERİSİ
DSÖ’nün baş bilim insanı Soumya Swaminathan da aşı üreten yenilikçi firmaların fikri mülkiyetlerini BM dayanaklı bir kuruluş olan İlaç Patent Havuzu’na aktarmalarını istedi. İlaç Patent Havuzu’nun gayesi fakir ülkelere ucuz ilaçlar sağlamak. Bu havuzun hedefi ayrıyeten muteber üreticileri belirleyerek araştırmacı ilaç firmaları ile hakikat paydaşlıklar yapmalarına arabuluculuk yapmak. Fakat ilaç sanayisi bu davete da karşılık vermedi. Memleketler arası İlaç Üreticileri ve Dernekleri Federasyonu (IFPMA) Genel Müdürü Thomas Cueni, üretimi artırmanın en inançlı ve emin yolunun bunu şirket içinde yapmak olduğunu savundu ve “İnanılmaz derecede karmaşık olan kalite denetim ve kalite teminatı lakin şirket içinde sağlanabilir” dedi. Lakin Patent havuzunun lideri Marie-Paule Kieny, kümesindeki birçok araştırmacının daha evvel önde gelen ilaç firmalarında çalıştığını ve en iyi uygulamaları sağlama konusunda tecrübeye sahip olduğunu belirterek Cueni’ye katiyetle katılmadığını belirtiyor.
BİLGİLERDE HAK SAVI
Bir öteki teklif de gelişmekte olan ülkelerdeki ilaç firmalarının Güney Afrika’da oluşturulan teknoloji transfer merkezine katılmaları. Bu merkez, haziran ayında DSÖ tarafından duyurulmuştu. Merkezde mRNA aşısı geliştiren araştırmacıların bilgilerini öteki üreticilere aktarması planlanıyor. Lakin geçen hafta Pfizer CEO’su Albert Burla bu teşebbüsten çekildiğini duyurdu. Münasebeti ise bunun uzun yıllar alacağı idi. Pfizer’i, Moderna izledi. Öte yandan ABD’deki Public Citizen isimli bir sivil toplum örgütü Amerikan hükümetinin Moderna ile kamuya açık bir mukavele kapsamında oluşturulan “tüm dokümanlara ve bilgilere erişim” karşılığında Covid-19 aşısı geliştirilmesi için 1.4 milyar dolar aktarıldığını belirterek bu çeşit bilgiler üzerinde hakları olduğunu sav ediyorlar.
Cumhuriyet
